جامعه شناسی اشعار استاد شهریار/ دکتر صفی الله ملکی

مقدمه:

جامعه شناسی علم مطالعه و شناخت روابط اجتماعی افراد,زندگی اجتماعی و کنش های متقابل رفتارهای انسانها در جامعه می باشد.

جامعه شناسی میزان تاثیرگذاری افراد بر جامعه و برعکس تاثیر پذیری افراد از ارزش ها-هنجار ها,آداب و رسوم جامعه را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد.

علم جامعه شناسی از قرن چهاردهم میلادی از نظریات ابن خلدون تونسی تاکنون در سیر تحول و تطور تاریخی در سه حوزه تبیینی,تفسیری و انتقادی از طریق روش های مشاهده ای,مصاحبه و تحلیل های آماری در شناخت جوامع و ارزش های فرهنگی و ارِائه راهکار های سازنده در ایجاد همبستگی اجتماعی,وجدان جمعی,نظم اجتماعی و توسعه فرهنگ جهانی در جوامع خرد و کلان موفقیت هایی را کسب کرده است از جمله آنها مکتب فرانکفورت می باشد که تحت عنوان صنعت فرهنگ معتقد است آثار هنری ,ادبیات,رسانه ها بیشترین تاثیر گذاری در افکار عمومی برای یکسان سازی و همسازی در جامعه سرمایه داری را دارند.{آدورنو و هورکهایمر1941}

 

لذا شناخت جامعه دوران زندگی استاد شهریار و تاثیر گذاری تحولات اجتماعی در افکار و اشعار ایشان و متقابلا تاثیر پذیری فرهنگ عمومی از ابیات و اشعار استاد شهریار در این مقاله مورد واکاوی قرار می گیرد.

1– سیر تحولات اجتماعی استاد شهریار

1:بیوگرافی

از سال 1285 تا 1367 او در یک خانواده مذهبی و اهل ادب در تبریز متولد شد و از اشعار معروف او در زبان فارسی در مدح علی{ع} معروف به علی ای همای رحمت و در زبان ترکی حیدربابایه سلام می باشد او فردی مومن و مسلمان و علاقه مند به ادبیات,سفر,موسیقی و خوش نویسی بود.

2/1-دوران کودکی

هرج و مرج دوران مشروطه,دخالت کشورهای بیگانه مثل انگلیس و روسیه,سرکوب آزادیخواهان-ایجاد اختلافات بین مشروطه خواهان مثل ستارخان و باقرخان با شیخ فضل الله نوری,به توپ بستن مجلس شورا ,قحطی در بین مردم,اعدام های مکرر در تبریز- ناامنی های منطقه ای و کشوری-مهاجرت از تبریز به قم {کوچ اجباری}شرایط سخت زندگی از جمله عوامل تاثیر گذاری در روحیات او در دوران کودکی بوده است

 

3/1-دوران جوانی

فوت پدر 1313{تکفل خانواده}فوت مادر 1333 و عشق نافرجام با ثریا{پری} تبعید به مشهد و نیشابور و بروز جنگ جهانی و اشغال ایران توسط متفقین اثرات عمیق روحیه در انزواطلبی,گوشه گیری و درویش مسلکی او داشت البته این ناملایمات اجتماعی خللی در اعتقادات او به وجود نیاورد.

دل چون شکست در جلوه گراید ماهی

                                که جهانت همه خرم کند وجان خشنود

عاشق جلو خود و جهان آینه ساخت

                                  و ندرآن آینه چند زرخ پرده گشود

4/1-دوران پیری

تحولات منطقه‌,بیداری کشورهای اسلامی,انقلاب اسلامی و جنگ هشت سال دفاع مقدس عشق و احساسات مهرآگین شهریار به سوی مردم و جامعه و بخصوص نسبت به میهن اسلامی ایران بیشتر شد

آدمیان شاخه و برگ همند

                                         کاین همه از یک تنه آدمند

برتری نیست کسی را به کسی

                                    برتری از آن خدا دان و بس

 

 

درمان خود به دادن جان دید شهریار

                                عشقی که درد عشق وطن بود درد او

مثل فردوسی آدمی که خدای

                                در سخنش آفریده بی همتای

آنکه آزادگی از او زاده است

                                   درس میهن پرستی او داده است

دوران گوهربار زندگی استاد شهریار بسیار پر تلاطم همراه با تحولات اجتماعی داخلی و خارجی بوده است که قطعاً در روحیه و اشعار او تاثیر گذار بوده است.

در این پژوهش سعی شده کارکرد های جامعه شناسی سیاسی,دینی, ادبی,احساساتی و جوانی استاد شهریار آسیب شناسی و به صورت واقع گرایانه تحلیل و بررسی شود.

1-کارکرد های جامعه شناسی سیاسی در اشعار استاد شهریار

در این کارکرد نقدی بر قدرت,دولت و حاکمیت و چگونگی تعامل آنها در تحولات اجتماعی و توسعه فرهنگی و اقتصادی صورت میگیرد از زمان قاجار تقابل حکومت با جامعه {مردم} شروع شد دوره مشروطه و اشغال نظامی ایران توسط روسیه از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ به مدت ۱۲ سال هرج و مرج و قحطی و ناامنی را به ارمغان آورد او علی‌رغم عشق به وطن پرستی در مقابل مظاهر منفی,ضد ارزش های فرهنگی و بی تفاوتی جامعه {ملت} زبان گشوده و می سراید

ملت به خواب غفلت و دولت شریک دزد

                               دزدی که در پی رمق از ما ربوده است

خدمت به دولت است خیانت به مملکت

                        هم خائنی چون خود به امانت ستودن است

او همچنین به اوضاع اجتماعی و بی غیرتی مردم در جامعه انتقاد تندی داشتند.

دریغ آن ملت مرد سلحشور

                                              که دیگر حس ملیت ندارد

به جر تعلیم اجباری در این ملک

                                             علاج دیگری دولت ندارد

ولی دولت که خود خوابست هرگز

                                                غم بیداری ملت ندارد

آنکه جز آزادی ملت ندارد آرزو

                                           آنکه جز آبادی میهن آرمان

2-کارکرد های جامعه شناسی دینی در اشعار استاد شهریار

SOCIOLOGY OF-reLIGIONدر جامعه شناسی دینی – انگلیسی

باور های دینی با دو انگیزه دفاع  از آن صورت نمی گیرد بلکه به عنوان یک پدیده اجتماعی آموزه های دینی را با معرفت,انسان,

جامعه,سیاست,ادبیات و هنر و… مورد مطالعه قرار می گیرد مثل نظریات ماکس وبر {پروتستان}و امیل دورکیهم وجدان و شعور اجتماعی جامعه شناسی دین بدون ورود به چیستی دین به مطالعه روابط و عناصر دینی با پدیده های اجتماعی می پردازد که هدف آنها بالا بردن فهم و آگاهی ما از نقش دین در جامعه,تحلیل و اهمیت تاثیر گذاری دین بر جامعه می باشد.

استاد شهریار یک فرد مومن و مسلمان بوده و عشق به ائمه علیهم اسلام در اشعار علی ای همای رحمت,علی آن شیر خدا,یالان دنیا و حتی در بخش هایی از اشعار حیدربابایه سلام-سنفونی کوهستان شب و کوه,ای وای مادرم{اشاره به قیامت و بیداری بعد از مرگ}همچنین در شعر دو مرغ بهشتی,راز دنیا,انتظار فرج,قیام محمد {ص} و ساز عبادی نشانگر فهم,آگاهی و معرفت او نسبت به دین و ارتباط آن با جامعه و انسان ها می داند یک رابطه معنا دار در اشعار استاد شهریار با کارکرد جامعه شناسی دینی کاملا مشهود است.

نمونه اشعار:

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را

                                که به ما سوافکندی همه سایه هما را

ای آفتاب , هاله ای از روی ماه تو

                                     مه بر لب افق لبه ای از کلاه تو

 

 

مرغ بهشت بودم و افتادمت به دام

                                     اما تو طفل بودی و از دست دادی

کشتی نوح چون از طوفان جست

                                              بار اول سر کوه نشست

بو دنیا,فانی دیرفانی

                                                    بود نیاده قالان هانی؟

داود اوغلو سلیمانی

                                             تخت اوستو ندن سالان دنیا

یکی از علل ماندگاری و جاودانگی اشعار استاد شهریار کارکرد جامعه شناسی دینی اشعار در بین مردم و جامعه می باشد.

3-کارکرد های جامعه شناسی ادبی استاد شهریار: این جامعه شناس به بررسی تولید اجتماعی ادبیات و پیامدهای اجتماعی آن میپردازد فرهنگ به دو صورت مادی و معنوی می باشد که ادبیات با هر دوی آن یعنی جنبه های ظاهری و باطنی جامعه به عنوان عناصر تشکیل دهنده پدیده های اجتماعی سر و کار دارد ادبیات نماینده زندگی انسانها و یک حقیقت اجتماعی میباشد جامعه‌شناسی ادبیات شاخه ای از جامعه شناسی معرفتی است که به بررسی آثار ادبی با ساختارهای اجتماعی سیاسی و فرهنگی می‌پردازد لوئیس گلدمن فیلسوف رومانی فرانسوی تبار معتقد است آفرینش‌های ادبی بر اساس ساختارهای اجتماعی و ساختارهای ذهن افراد شکل می‌گیرد و شاعر مولود و محصول جامعه است یعنی ذائقه های ادبی برگرفته از نظام خانوادگی و محیط اجتماعی پیرامونی می باشد. استاد شهریار به کرار در اشعار خود از حافظ, سعدی ,نظامی اسم برده و تعریف و تمجید کرده همچنین با ملک الشعرای بهار -هوشنگ ابتهاج {سایه}- ایرج میرزا ,پروین اعتصامی ,فروغ فرخزاد, نیما یوشیج ومیزاده عشقی مصاحبت و مباحثه داشتند که در کارکرد جامعه شناسی ادبی او تاثیر گذار بوده است.

خطاب به ایرج میرزا:

ایرجا سر به در آور که امیر آمده است

                            چه امیری,که به عشق تو اسیر آمده است

خطاب به ملک الشعرای بهار:

ای ملک!یاد از تو ای سلطان اقلیم هنر

                         ای دماوند از تو یک کانون عشق و التهاب

خطاب به پروین اعتصامی:

بلند آسمانی است دیوان پروین

                                     بلند اخترانش برون از شماره

خطاب به میرزاده عشقی:

عشقی که درد عشق وطن بود درد او

                                      او بود عشق که کس نیز مرداد

 

 

خطاب به نیما:

پسر کوه بگو یا پدر افسانه

                                   شعله جنگل و طوفان دل دریا بود

خطاب به ابتهاج {سایه}:

بعد از صبا به مهر تو افتاده کار من

                               ای {سایه}خموش فراموش کار من

خطاب به فروغ:

به شب سیاه عاشق چه کند پری که شمعی است

                         تو فروغ ماه من شو که فروغ ماه داری

عشق ورزی و اشتیاق درونی در اشعار استاد شهریار نسبت به شعرا و ادبای مشهور ایرانی مثل نظامی ,حافظ و سعدی و خاقانی و رابطه قلبی و محبت آمیز او به شعرای معاصر خود یکی از کارکرد های شاهکار های ماندگار استاد شهریار می باشد که به صورت غزلیات ؛قصاید ,مثنویات , قطعات چند بیتی و دو بیتی همچنین اشعار پر آوازه ترکی می باشد که علاوه بر زیبایی ادبی یک جاذبه خاصی برای مخاطبین در بین مردم جامعه ایرانی دارد.

4-کارکرد جامعه شناسی احساساتی اشعار استاد شهریار

جامعه شناسی احساسات که در اواخر دهه ۱۹۷۰ در آمریکا مورد توجه واقع شد تحلیل جامعه شناسی بر اساس کنش متقابل نظریه های هنجاری-نظریه های ساخت مندی اجتماعی تضاد و اثبات گرایی می پردازد.سرآغاز رمانتیک فلسفی مثل هیوم و ژان ژاک روسو که بر علیه معیارهای کهن اعیان و اشراف شورش کردند. شعرهای رمانتیک و احساساتی هیچ قاعده خاصی را نمی پذیرد. عشق و احساس در قالب اشعار به موضوعات اجتماعی و تحولات اجتماعی و عدم جزم اندیشی می پردازد که برگرفته از نقش والدین- آداب و رسوم جامعه -دین و ارزشهای فرهنگی جامعه در جامعه می باشد استاد شهریار به کرات با احساسات در اشعار خود از ناملایمات -محرومیت ها و ناکامی های عشقی شکواییه می کند. این اشعار و احساسات استاد بر اساس تصورات ذهنی با آگاهی از وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه سروده می‌شود .این تخیلات با سوز و گداز های پر ماجرای عشق ناکام استاد شهریار با ثریا {پری} و فراق یاربه صورت رمانتیک و احساساتی آورده شده است که مخالفت با آداب و رسوم کهن اجداد او می باشد که انتخاب همسر برای دختر را در دست پدران قرار داده‌است و پسرها و دخترها حق تصمیم گیری برای زندگی و آینده خود ندارند.

فلک گو با من این نامردی و نامردمی بس کن

                           که من سلطان عشق و شهریار شعر ایرانم

در طبع شهریار خزان شد بهار عشق

                                    زیرا تو خرمن گل و ریحان نیامدی

شبی را با من ای ماه سحر خیزان سحر کردی

                                   سحر چون آفتاب آشیان سفر کردی

عشق همدست تقدیر شد و کار مرا ساخت

                               برو ای عقل که کار تو به تدبیر نکردی

بخش عمده‌ای از اشعار استاد شهریار در قالب کار کرد جامعه شناسی احساساتی است که به حوزه‌های مختلف طبیعت -دنیا -سیاست -دولت -عشق و… با احساسات پاسخ می دهد که البته نیاز جامعه ایرانی در پیروی از احساسات به خصوص احساسات دینی و مذهبی به عشق به امام حسین علیه السلام در روز عاشورا و علی علیه السلام در عید غدیر کاملاً مشهود می باشد.

5-کارکرد جامعه شناسی جوانان

سازمان ملل فاصله سنی ۱۵ تا ۲۴ سال بهداشت جهانی از ۲۵ تا ۶۵ سالگی را دوره جوانی اعلام کرده‌اند جامعه شناسی جوان رفتارها و کنش اجتماعی جوانان از جمله سبک زندگی آنان- شجاعت -خلقیات و ریسک پذیری آن تصمیم گیری ها را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهد دوران ۱۵ تا ۲۴ و شاید تا ۶۵ سالگی او دوران پر تلاطم و تحولات اجتماعی از قبیل مشروطه- جنگ های جهانی -انقلاب اسلامی و ناکامی عشق بوده است که قطعاً در جامعه شناسی جوانی او تاثیر گذار بوده است.

جوانی شمع ره کردم که جویم زندگانی را

                                  نجستم زندگانی را و گم کم جوانی را

کنون با بار پیری آرزو دارم که برگردم

                                  به دنبال جوانی کوره راه زندگانی را

خطاب به ثریا{پری}معشوقه:

آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا

                                بی وفا حالا که من افتاده ام از پا چرا؟

عشق جرم است به زندانی خاک

نتیجه:استاد شهریار با توجه به تحولات اجتماعی دوران زندگی ایشان در کارکرد های جامعه شناسی,سیاسی,دینی,ادبی و احساساتی و جوانانی مورد کاوش و تحقیق قرار گرفت و میزان معنا دار بودن اشعار استاد شهریار با جامعه و برعکس اثبات و تحلیل و بررسی گردید.

 

منابع:

1–ازغندی,علیرضا {۱۳۸۸} تاریخ تحولات سیاسی ایران -انتشارات سمت تهران چاپ اول

2-حسینی,منوچهر {۱۳۹۰} مبانی جامعه شناسی- انتشارات فراانگیزش –تهران, چاپ بیست و سوم

3-شعر دوست, علی اصغر {۱۳۸۳}شهریار و شعر ترکی- انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران,چاپ اول

4-شهریار,محمدحسین {۱۳۸۷}دیوان اشعار یک و دو,انتشارات نگاه تهران -چاپ سی و سوم

5-عاطفی, یدالله{۱۳۷۴} گزیده غزلیات شهریار, انتشارات نگاه تهران, چاپ دهم

6-صالحی,امیری{۱۳۸۶} مفاهیم و نظریه های فرهنگی -انتشارات ققنوس تهران -چاپ اول

7-محسنی, منوچهر{۱۳۹۰} جامعه شناسی عمومی -انتشارات طهوری-تهران ,چاپ بیست و سوم

8-مشرف,مریم {۱۳۸۲}مرغ بهشتی, انتشارات نشر ثالث ,تهران چاپ سوم

9-نوذری,حسینعلی{ ۱۳۸} نظریه انتقادی مکتب فرانکفورت- انتشارات آگه- تهران- چاپ دوم

10-نوید,مهدی {۱۳۷۴} فرهنگ و مقاومت فرهنگی- انتشارات فلق- تهران چاپ اول

صفی ا… ملکی:

-دکترای جامعه شناسی و استاد دانشگاه فرهنگیان-آزاد اسلامی و مراکزعلمی-کاربردی {با25سال سابقه}

-مدیر بازنشسته حوزه ستادی وزارت آموزش و پرورش

-هیات مدیره مجمع جهانی دوستداران صلح

-عضو انجمن علمی جامعه شناسی ایران

-مدیرعامل شرکت افق فجر آذر