رشته کوه ­ها یا کوهان ایران در شاهنامه امین/ پروفسور سیدحسن امین

رشته کوه ­ها یا کوهان ایران در شاهنامه امین/ به قلم سیدحسن امین

چنان عاشق مرز ایران، شدم

که دلبسته رشته کوهان شدم

چو‌ دیدم بلندای البرز کوه

دلم پر کشید از صعود و شکوه

ستیغ دماوند آتش فشان

سوی آسمان رفته دامن کشان

دنا چون علم کوه، باشد بلند

س ب لان، زمین را کشیده به بند

بود زاگرس، رشته کوهی دراز

که ایران زمین است از آن سرفراز

این ابیات در مجلد یکم از مجلدات هفتگانه شاهنامه امین سروده من است. در کامنت های اینستاگرام خود به نشانی   Prof h amin دیدم که  یکی از استادان محترم ادبیات، به کاربرد تعبیر « رشته کوهان» در بیت نخستین از این بخش از شاهنامه امین که نظیره و مکمل شاهنامه فردوسی است، ایراد گرفته اند و با نوعی کم توجهی و عدم سعه صدر نوشته اند که کوهان فقط به کوهان شتر !! ناظر است، در حالی که دهخدا در لغت نامه در مدخل کوه صریحا به کوهان به همین معنی که من به کار گرفته ام، اشاره کرده و نوشته است:  « کوه …جبل … برآمدگی کلان و مرتفعی در سطح زمین …اوستا …کوه. کوهان … پهلوی کوه، کوهان، افغانی …کوهان» ( لغت نامه، چاچ دانشگاه تهران،  مدخل کوه، ص.  ۱۸۷۵۶)

اکنون  برای آن که فایده  پاسخ من به این استاد علاقه مند،  به دیگران هم برسد و از مجادله یا وسمت تحقیر و تکذیب منتقد محترم اما کم اطلاع، در امان ماند، به تحریر این یادداشت می پردازم تا حاصل زحمت نگارش این سطور، فایده ای اعم و عایده ای اتم داشته باشد.

به طور عام  مسلم است و محتاج تاکید و تکرار نیست که در ادب پارسی به ویژه متنی حماسی چون شاهنامه امین، به کاربردن نشانه « آن » برای جمع بستن غیر جانداران بی اشکال است. دلایل و شواهد این قول هم، بسیار است و من در اینجا به ارایه چند دلیل و شاهد اکتفا می کنم:

۱- به طور خاص، از باب استناد به اشباه و نظائر، در ذکر اعلام جغرافیایی، موارد زیادی است که رود و کوه و دشت و روستا با «ان » جمع بسته شده است. در ادب کلاسیک، بهترین شاهد مثال را دهخدا  در لغت نامه از ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی نقل کرده است که کوه را نه با « ها» بلکه با «ان» جمع بسته است و همچون من در شاهنامه امین کوهان گفته است نه کوه ها:

که چون کرکس به کوهان بر گذشتی

بیابان را چو ناقه درنوشتی

( لغت نامه، همانجا، ص.  ۱۸۷۵۸)

۲- باز افزون بر ادب منظوم کلاسیک، در زبان معیار نثر دانشگاهی امروز، نزدیک ترین و شبیه ترین  اشباه و نظایر،به کابرد کوهان،  واژه  مرکب «میان رودان» برای بین النهرین ( میان دو رود) است. اگر ایراد دستور زبانی و گرامری این منتقد عزیز  که نوشته اند:  رشته کوهان غلط است و فقط رشته کوه ها درست است، ملاک باشد،  پس واژه  مرکب گوشنواز ،جا افتاده و مقبول میان رودان هم باید از زبان معیار حذف شود! و هیچ گویشوری این تحمیل را بر نخواهد تافت. پس به قیاس صحیح بودن« رودان» در میان رودان، « رشته کوهان» در شاهنامه امین هم صحیح است.

۳- ده ها روستا و ده در سرتاسر ایران بزرگ « کوهان» نام دارند و وجه تسمیه آنها کوهستانی بودن آنهاست و نه آن که کوهان شتر!!! وجه تسمیه آنها باشد. تعدادی از این اعلام جغرافیایی در لغت نامه دهخدا فهرست شده اند، مانند روستای کوهان در دهستان آبرود در بخش حومه شهرستان دماوند. ( همانجا، ص. ۱۸۷۵۹)

۴- البته به طور عام، نشانه برای جمع بستن اشیاء بی جان،  « ها » ( مثل میز ها، نیمکت ها و صندلی ها) و برای جانداران « آن » ( مثل چارپایان، گاوان و خران)  است. اما در موارد بسیار در  زبان پارسی به ویژه در ادب منظوم  از این قاعده کلی، عدول  شده و می شود. برای مثال، دست و انگشت که جمع  گرامری آنها،  دست ها و پاها و انگشت ها ست، در بسیاری از متون نثر و نظم به دستان و انگشتان جمع بسته شده است. اما  به عکس،  جانداران همه جا با « ان» جمع بسته نمی شود و مثلا، ما می گوییم: گربه ها، گورخرها، خرگوش ها، دلفین ها، دایناسورها و … که هیچ ادبدانی آنها را غلط نمی شمارد. جالب است که در زبان معیار  جمع مخاطب انسانی( در واژه شما)، نوعا به شما ها و نه شمایان جمع بسته می شود. حتی نام  آدم که اگر نه ابوالبشر و اشرف مخلوقات، اما حد اقل صد البته جاندار است، در شعر نیما با ها جمع بسته شده است: آی آدمها که در ساحل نشسته شاد و خندان آید …

۵- ترکیب « رشته کوه ها» در قالب وزن عروضی شاهنامه نمی گنجد و حماسی هم نیست. بنابراین از مجازات شاعری است که شاعر به اجتهاد و ابتکار خود، رشته کوه را در اینجا به جای ها با آن جمع ببندد.

شواهد دیگر بسیار به نظر رسید  به همین کوتاه سخن اختصار و بلکه اقتصار شد. نتیجه آن که بر این بیت شاهنامه امین هیچ ایراد و اشکالی وارد نیست:

چنان عاشق مرز ایران شدم

که دلبسته رشته کوهان شدم

سیدحسن امین، تهران، ۸ امرداد ( اول محرم) ۱۴۰۱ خورشیدی