گفتمان‌های غالب در اشعار پروین اعتصامی/ دکتر افسانه تاجیک(عضو فعال بنیادجهانی سبزمنش)

پروین اعتصامی از شاعران معروف معاصر است که اگرچه اشعارش نسبت به هم عصران خود کمتر رنگ و بوی اجتماعی و سیاسی دارد، اما رد پای اعتراضات اجتماعی در اشعارش کاملاً پیدا است.

مناظرات وی مجموعه ارزشمندی از اعتراضات اجتماعی است که پروین آن‌ها را با زندگی روزمره درآمیخته و در قالب تمثیل به آنها اشاره کرده است. در آغاز هر مناظره چند شخصیت اصلی با هم به گفتگو می‌پردازند و در پایان با نتایجی که از آن مناظره می‌گیرد مخاطبان خود را دعوت به اخلاقیات کرده و به آنها ناپایداری دنیا را گوشزد می‌کند و یادآور می شود که برای رسیدن به رستگاری ابدی باید از مسیر اخلاقیات عبور کرد.
مناظرات در اشعار پروین ارتباط بین ایدئولوژی جامعه و قدرت‌های حاکم در آن عصر را بیان می‌دارد. همچنین این مناظرات به نحوی تحسین برانگیز اجتماع و اخلاقیات جامعه را به نمایش گذاشته و قابلیت آن را دارد که از زوایای گوناگون جامعه شناختی اجتماعی و فرهنگی مورد بحث و بررسی قرار گیرد. پروین در خلال مناظرات خود به توضیح یا شناخت جامعه و مردم هم عصرش می‌پردازد.
در این مناظرات سه گفتمان غالب وجود دارد:
گفتمان‌های غالب در اشعار پروین از نوع گفتمان سیاسی_اجتماعی، جنسیتی و اخلاقی_تربیتی می‌باشد. گفتمان سیاسی_اجتماعی شامل دو قطب اصلی است. قطب حکومتی که در جایگاه فرا دست اجتماعی قرار دارند و بیشتر در مورد آنها از فرایند مادی استفاده شده است و سمت دیگر متاثر از کنش‌های حکام که تنها رعیت است. همچنین بیشتر ارزش گذاری‌های مربوط به قطب حکومتی، منفی است که این موضوع نشان دهنده ستم حکام در مقام بالادست و سوء استفاده از قدرت توسط حکام است. گروه حکومتی (اعم از پادشاه، قاضی، پاسبان حکومتی و غیره…) به واسطه ایدئولوژی مذهبی ظاهرسازی، اعمال قدرت می‌کنند. در گفتمان جنسیتی قطب فرادست مرد است مرد به وسیله ایدئولوژی مردسالاری حاکم در اجتماع و به دلیل نان‌آور بودن و پرداخت هزینه‌ها به خودش اجازه می‌دهد با تمام اعضا خانواده و حتی وسایل خانه از موضع قدرت برخورد کند. مرد در موضع قدرت اجازه هر نوع رفتاری را به خود می‌دهد. در گفتمان اخلاقی_تعلیمی قدرت اصلی این گفتمان خداوند است و تمام آفرینش تحت تاثیر کنش خداوند قرار می‌گیرد به همین علت بیشترین فرایند به کار رفته در مورد خداوند فرایند مادی است و در بیشتر مواردی که از فرایند کلامی استفاده شده است امر خداوند به تمام آفرینش و بندگان مورد نظر قرار گرفته است. گروه فرودست این بخش بندگان و آفریدگان خداوند هستند که تحت تاثیر اراده خداوند قرار می‌گیرند‌. نشانه‌هایی که برای تثبیت قدرت خداوند به کار برده می‌شود بیشتر تفکری قرآنی است و به همین دلیل بیشتر از داستان‌های قرآنی استفاده شده است. قطب دیگر این گفتمان که از اهمیت بسیاری برخوردار است، بخت و اقبال یا قضا و قدر است. در دیدگاه پروین تمام پدیده‌ها و بندگان تحت تاثیر قضا و قدر هستند و قضا و قدر تحت تاثیر فرمان خداوند قرار دارد. در نتیجه بالاترین قدرت در گفتمان پروین متعلق به گفتمان معنوی اخلاقی_تعلیمی است. خداوند بالاترین قدرت را در تمام مناظرات دارد، زیرا بر تمام آفرینش اعم از نبات، جماد و حیوان تسلط دارد.

#افسانه_تاجیک(دکترای زبان و ادبیات فارسی، عضو فعال بنیادجهانی سخن‌گستران‌ سبزمنش و مدرس دانشگاه آزاد)