تماس: [email protected]
کتاب «تاثیر فرهنگ میان رودان بر شعر شاعران عربی حیره» که در مرحله چاپ و نشر قرار دارد، به روند تحولی و اثر گذاری حوزه تمدنی ایران عصر ساسانی در بین النهرین بر ادبیات عربی تمرکز کرده است. این کتاب حاصل تتبع و تعمق با انسجام و استقرای تام و تمام چند تن از دانشگاهیان و پژوهشگران ایران محسوب می شود، اثری درخشان در عرصه پژوهش های تطبیقی است . دکتر علیرضا حسینی استاد برجسته ادبیات تطبیقی با تخصص در ادبیات فارسی و عربی که افزون بر سوابق علمی و پژوهشی، پیشینه ریاست دانشگاه و ریاست گروه و دبیر همایش های علمی بین المللی و ملی متعددی را در کارنامه پربار خویش دارند، استاد راهنما و رهبر پروژه اند. و دو دیگر، پژوهشگر گرامی و پرتوان حوزه ادبیات تطبیقی سرکار خانم رویا طالبی که نه تنها بالفعل از فارغ‌التحصیلان موفق کارشناسی ارشد این رشته، بلکه بالقوه از امیدهای آینده ما در عرصه آموزش عالی و پژوهش متعالی در این زمینه اند؛ چرا که به قاعده تکامل، نوامدگان بویژه بانوان جوان باید با کوشش و جوشش بیش از پیش بر آثار و مآثر متقدمان بیفزایند و بلکه در درازمدت با ابداع و ابتکار بر آنان پیشی گیرند تا سیر تکاملی توسعه و پیشرفت تحقق و تعین یابد. از امتیازات دیگر این کتاب، مشارکت علمی جناب دکتر پوریا اسماعیلی استاد محترم دانشگاه رازی در این پژوهش به عنوان. استاد مشاور است که این هم افزایی ها نیز در حوزه پژوهشی باید ترویج شود.
آری، موضوع کتاب حاضر نه تنها از منظر ادبیات تطبیقی حائز اهمیت است، بلکه بر بخش های مغفول و ناشناخته ای از تاریخ تمدن، فرهنگ و اندیشه، انگشت می گذارد و از اثربخشی و اثر پذیری فرهنگ های کهن بر یکدیگر شواهدی تازه به دست می دهد، کاری در تکمیل و تتمیم کتاب چند جلدی استاد فقید دکتر محمد محمدی ملایری که من در زمان دانشجویی ام در دانشکده حقوق از ۱۳۴۵ به بعد، در عهد ریاست استاد بدیع الزمان فروزانفر بر دانشکده الهیات دانشگاه تهران، این استاد را نیز در آن دانشکده می دیدم. اکنون این تحقیق تازه، مرا به یاد آن استاد پرآوازه انداخت.
ویل دورانت، در اثر ماندگار و جاویدانش «تاریخ تمدن»، میان رودان یا بین النهرین ( میان دو رود) را گهواره تمدن بشر می شناساند؛ یعنی منطقه ای که نخستین پیشرفت های فرهنگی، مدنی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و سیاسی نوع بشر بر سیاره زمین در آنجا شکل گرفت. یکی از این پیشرفت ها، اختراع خط بود که برابر ادبیات موجود، نخستین بار در میان رودان در تمدن سومر رخ داد، هرچند امروز با کشف آثار بازیافته از تمدن جیرفت در درون مرزهای امروزین ایران، فضل تقدم اختراع خط در تمدن سومر در میان رودان به قول دورانت که از تمدن جیرفت ناآگاه بود، باید زیر سوال برود؛ اما اگر سابقه تمدن جیرفت هم کشف نشده بود و ما همچنان سخن دورانت را فصل الخطاب می پنداشتیم، باز هم، افتخارات میان رودان با ایران بزرگ فرهنگی، مشترک بود،چرا که میان رودان در ادوار بعدی «دل ایرانشهر» نامیده می شده است و در طول شاهنشاهی ساسانی، پایتخت بزرگ این امپراطوری ایرانی، در کلان شهر «مدائن» در میان رودان (در استان بابل کشور عراق) واقع بوده است. فراموش نکنیم که مدائن، جمع مدینه است و وجه تسمیه آن از سوی اعراب، این بود که پایتخت ساسانی چندان بزرگ می نمود که گویی متشکل از جند شهر به هم پیوسته است، به مرکزیت کانون سیاسی شهر که « ایوان مدائن» (کاخ بزرگ بی در و دروازه ساسانیان) در آن مستقر بود.
با این پیشینه تمدنی و فرهنگی، البته، انتظار می رود که فرهنگ و تمدن و اندیشه و ادبیات حاکم بر میان رودان به عنوان دل ایرانشهر، در سرزمین های مجاور همچون حیره، تاثیر چشمگیر و دلپذیری داشته باشد؛ کشف و ارائه منظم و منسجم این اثرگذاری فرهنگی در زمینه ادبیات منظوم عربی بر اندیشه شاعران عربی زبان حیره در پژوهش درخشان حاضر، خدمتی شایان ونمادی نمایان از انتقال فرهنگ ها با تکیه بر تاثیر فرهنگ ایران بر ادبیات کلاسیک عربی است.
حیره، با پیشینه تمدنی قابل توجه، مرز دو امپراطوری ایران و رم بود و اگرچه گاه به گاه در طول جنگ های ایران و رم، بین این دو امپراطوری دست به دست می گشت، با حفظ خودمختاری داخلی، از جهت سیاسی. مدنی و فرهنگی. بیشتر تحت تأثیر ایران بود تا رم. امیران محلی حیره دست نشانده ایران بودند. بهرام گور نزد ایشان تربیت شد و خسرو پرویز با آنان مدارا نکرد، آخرین پادشاه حیره به نام نعمان را کشت و در مقام ضبط گنجینه و دارایی او بر آمد و این به زیان ایران تمام شد، هم از نظر سیاسی و نظامی که راه را برای حمله اعراب به حیره و متصرفات ایران گشود و هم از نظر فرهنگی که رثائیه های شاعران عرب در سوگ نعمان، نمی توانست از تعریض و تعرض به قاتلان ایرانی او و تحریک حس انتقامجویی اعراب برای خونخواهی نعمان که دربارش کانون آمد و شد شاعران و هنرمندان بود، خالی باشد.
سرکار خانم رویا طالبی، ضمن بازخوانی ادبیات ما تقدم، با ارجاع به کتاب های متعدد تاریخی و ادبی، به نیکی این مباحث را از عهده بر آمده اند. برای من که خود در « شاهنامه امین» مستقلاً به این مطالب پرداخته ام، منابع ارائه شده در این کتاب، یاد آور خاطرات جوانی من نیز شد. از جمله، کتاب «تاریخ نجف اشرف و حیره» تالیف مرحوم سید عبدالحجت بلاغی نائینی که در عرفان عملی (با لقب طریقتی حجت علیشاه) دعوی جانشینی شمس العرفا ( مراد و مرشد نظام العلما برادر امین آلشریعه) را داشت و کتابی در این باب به تقلید «اسرار التوحید در مقامات شیخ ابو سعید» با عنوان « مقالات الحنفا در مقامات شمس العرفا »نوشت و من این مولف عالم عارف را در قم در خانه خود او و برادر خطیب و واعظ فاضل او صدر بلاغی مولف «قصص قرآن » را در محضر پدرم در مسجد خاتم الانبیای تهرانپارس در تهران می دیدم.
یاد ایام جوانی جگرم خون میکرد
خوب شد پیرشدن کم کم و نسیان آمد
بگذارم و بگذرم. تحقیق ارزنده حاضر نه تنها به جهات آکادمیک، آن هم با مشارکت دو‌استاد دانشمند و یک دانشجوی ارشد زحمتکش و با استعداد، کاری ستودنی است، بلکه در عمل هم در پهنه روابط بین المللی، به منظور بستر سازی گفتگوی میان فرهنگی و میان رشته ای، حائز اهمیت است. از این جهات نشر این کتاب در این زمانه بحرانی به منظور حفظ صلح پایدار، رعایت حسن همجواری و تقویت همدلی و به تعبیر رسمی تر دیپلماسی فرهنگی و هنری، بسیار مغتنم است، به خصوص برای امثال من که در مقام عضو موسس و رئیس هیئت مدیره «انجمن هم اندیشان ایران فرهنگی» (با همکاری پروفسور داریوش فرهود نایب رئیس هیئت مدیره) و عضو موسس و دبیرکل علمی پژوهشی « بنیاد جهانی سبزمنش» ( با همکاری دکتر بسم الله شریفی موسس و دبیرکل اجرایی بنیاد جهانی سبزمنش) و… سال هاست به خدمت در حوزه میراث فرهنگی مشترک ایران بزرگ به خدمت مفتخرم.
بنا به این ملاحظات علمی و عملی، هم به استادان، پژوهندگان و نویسندگان گرانمایه ای که در تالیف و تصنیف این کتاب نقش داشته‌اند، یعنی دکتر علیرضا حسینی استاد راهنما و دکتر پوریا اسماعیلی استاد مشاور و هم به سرکار خانم رویا طالبی که زحمت اصلی پژوهش را به هدایت و اشراف این استادان بر دوش کشیده اند، تبریک باید گفت و هم به ناشر با فضل و فضیلت کتاب، جناب آقای دکتر علی اصغر طاهری صفی آبادی که خود از پژوهشگران و نویسندگان پر مایه و پر تلاش اند، دست مریزاد باید گفت که در حقیقت به همیاری این چهار تن ، چنین پژوهش ارزشمندی در اختیار علاقه مندان فارسی زبان قرار گرفته است و من به امید اثر بخشی بیشتر این کتاب در سطحی وسیع تر، پیشنهاد می کنم که کتاب حاضر به زبان عربی هم ترجمه و منتشر شود.
و آخر دعوینا آن الحمد لله رب العالمین و ایاه نعبد و ایاه نستعین
سیدحسن امین
تهران، سحرگاه شنبه هشتم مهر ۱۴۰۱
